Fundamenty polowych schronów żelbetowych na ckm typu "wzmocnionego"

Fundament schronu polowego żelbetowego konstrukcji „wzmocnionej“ - pozycja polowa nad rzeką Gostyń. Fot. Łukasz Drzensla

Umocnienia polowe w myśli instrukcji saperskich wydanych przed wybuchem wojny to nie jedynie rowy strzeleckie, zapory druciane, zasieki czy zabagnienia, ale również schrony żelbetowe oraz schrony drewniane budowane siłami batalionów saperskich danych jednostek oraz przez ośrodki sapersko-pionierskie, zgodnie z projektem.

Na terenie całego kraju planowano wybudować co najmniej 1680 żelbetowych schronów polowych. Z całej podanej liczby ukończono jedynie ok. 20 %. Natomiast wiele obiektów było dopiero na wstępnym etapie budowy, szacowaną ich liczbę można określić na ok 15%, z wszystkich planowanych schronów żelbetowych. Do dziś na terenach planowanej obrony można odnaleźć zachowane fundamenty oraz wylewki poziomujące pod fundament czy też przygotowane wykopy pod przyszłe schrony.

Wybudowany obiekt dostarcza nam bardzo dużej ilości informacji na temat jego konstrukcji czy wyposażenia, lecz co jeżeli obiekt nie został ukończony, a prace przerwano na wczesnym etapie budowy? Kształt fundamentu z zachowanym zbrojeniem pozwala nam, w większości przypadków, zidentyfikować jaki obiekt miał powstać oraz jaki miał być układ pomieszczeń. Schrony polowe żelbetowe w założeniu miały być prostymi konstrukcjami o jednej izbie bojowej lub obserwacyjnej, chociaż mogły się pojawić bardziej rozbudowane konstrukcje jak na przykład obiekty na armatę przeciw pancerną czy schrony mieszkalne nawet dla 20 żołnierzy.


Dysponując obiektem badawczym w postaci fundamentu obiektu jakim jest schron polowy żelbetowy można z dużą poprawnością określić jak miała wyglądać bryła obiektu oraz jakie powinno być jego przeznaczenie. Jednak jeżeli chodzi o wyposażenie obiektu w elementy takie jak pancerze czy zamknięcia, moim zdaniem, w przypadku tych konstrukcji to nie takie oczywiste. Większość tych obiektów powstała na podstawie wspomnianego wcześniej projektu, w ramach którego powstały miedzy innymi obiekty do ognia tradytorowego czy ognia na wprost. Jednak na uwagę zasługuje kilka schronów polowych żelbetowych „wzmocnionych“, których elementy składowe zostały zmienione w stosunku do zakładanego projektu. Na czym ma polegać owo „wzmocnienie” i wykonane zmiany? W tym wypadku mowa tu głównie o wykorzystaniu pancerza niegazoszczelnego w miejsce standardowej otwartej strzelnicy. Ale również należy wspomnieć o wybetonowanym schronie z Łomży z pancerzem gazoszczelnym strzelnicy.



Analizując schrony polowe żelbetowe jako całość budowli w skali całego kraju widzimy znaczne różnice wprowadzane przez odpowiednie oddziały saperskie budujące schrony tego typu. Różnice polegają najczęściej na kształcie i wielkości zbudowanych orylionów, na kształcie wykończenia bryły obiektu (niektóre schrony są kanciaste, inne bardziej zaokrąglone), czy chociażby braku przelotni lub czerpni powietrza. Jednak zasadnicze cechy konstrukcji zazwyczaj pozostają niezmienne i trzymają się wytycznych z projektu. Natomiast pozostaje również kwestia wybudowania w skali kraju 8 obiektów wyposażonych w pancerze niegazoszczelne. Bryła owych obiektów jest identyczna do obiektów budowanych według projektu, mimo pewnych różnic, o których wspomniałem. Na wyróżnienie zasługuje jednak to że konstrukcje zostały wykonane w podobny sposób, a zachowane fundamenty w okolicy wybudowanych schronów są prawie identyczne. Mimo, że place budowy dzieli nieraz ponad 600 kilometrów. Może się nasuwać w związku z tym myśl, że znany nam projekt instrukcji nie jest dokumentem finalnym, który dotarł do jednostek liniowych. Jednak w tym artykule schron jako całość konstrukcji nie jest głównym przedmiotem opracowania, a jest nim płyta fundamentowa polowego schronu żelbetowego „wzmocnionego”. Gdyż jako obiekt badawczy dostarcza nam nieocenionych informacji, nad dalszym możliwym kierunkiem budowy obiektu.



Prowadząc badania terenowe, między innymi na terenie pozycji polowej nad rzeką Gostyń, można dokładnie przebadać konstrukcję dwóch zachowanych płyt przeznaczonych dla schronów żelbetowych polowych "wzmocnionych". Oczywiście nie są to jedyne zachowane „okazy“. Podobny fundament można również zbadać w Jastarni, gdzie znajdziemy również wybudowany schron żelbetowy „wzmocniony“ oraz wylewkę poziomująca/fundament wannowy. Czy w innych rejonach kraju mogą być kolejne, możliwe że tak, jednak wymaga to poszukiwań i dalszych badań w terenie. Można postawić sobie zasadnicze pytanie, czy na podstawie samej płyty fundamentowej można określić czy schron polowy żelbetowy docelowo miał być budowany w formie pierwotnego projektu czy wzmocnionego?

Porównując dwa różne fundamenty, jeden przeznaczony w założeniu do budowy schronu standardowego według projektu oraz drugi przeznaczony do wykończenia jako obiektu wzmocnionego. Można zauważyć zasadnicze różnice i podobieństwa budowy płyty fundamentowej. Po odsłonięciu warstwy ziemi i dokonaniu odpowiednich pomiarów widzimy przede wszystkim, że bryły przyszłych schronów nie odbiegają rozmiarami od standardowego projektu. W ramach fundamentów można wydzielić przelotnię, izbę bojową oraz oryliony (jeden lub dwa). Również można bez problemu zorientować schron i wyznaczyć spodziewane kierunki ognia. Na tym etapie badania kończą się podobieństwa.




Pierwszą zasadniczą różnicą jest to, że obiekty wzmocnione nie posiadają w posadzce wgłębień na drewniane kantówki, do których miały być montowane stoły do ckm, gdyż w założeniu ciężkie karabiny maszynowe miały być umieszczone na podstawie fortecznej, w związku z tym ten element stał się zbędny. Oczywiście istnieją wybudowane schrony o standardowej konstrukcji bez tych wycięć w posadzce. Może to być błąd konstrukcji powstały na etapie kładzenia szalunków lub może to być również wynik braku dostarczonego pancerza na miejsce budowy i podjęcie decyzji o ukończeniu schronu w zwykłej formie, lecz to są jedynie domysły autora. Kolejną różnicą konstrukcyjną i możliwe, że najważniejszą, którą można zaobserwować tylko i wyłącznie badając fundament, jest ułożenie zbrojenia przy planowanych strzelnicach ckm. Pierwotny projekt zakładał rozłożenie zbrojenia w sposób ciągły po całym obwodzie ścian, również na wysokości strzelnic karabinów maszynowych. Wręcz w osi strzelnic jest w projekcie znacznie więcej zbrojenia niż na pozostałym obwodzie. Natomiast inna sytuacja ma miejsce gdy badamy fundamenty schronów wzmocnionych, posiadają w osi planowanych strzelnic przerwę w zbrojeniu. Dodatkowe przerwy w zbrojeniu można zlokalizować w miejscu drzwi oraz strzelnic broni ręcznej.





Z jakiego powodu budowniczowie umiejscowili takie przerwy? W mojej ocenie jest to wymuszone sposobem osadzenia strzelnic niegazoszczelnych czy ościeżnicy drzwi pancernych. W przypadku strzelnicy była ona konstrukcją kompletną, wykonaną z pionowych ceowników tworzących konstrukcję nośną pancerza niegazoszczelnego. Do ramy z ceowników mocowany był pancerz strzelnicy. Przed rozpoczęciem betonowania obiektu rama pancerza była ustawiana na płycie fundamentowej i na sztywno łączona z szalunkiem, dzięki czemu eliminowano możliwość niewłaściwego przesunięcia całości względem ścian bocznych. Umieszczenie takiej strzelnicy wymusza już na etapie projektu zastosowanie odpowiednich zmian konstrukcyjnych, które zakładają taką przerwę. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku miejsca na drzwi pancerne gdzie w schronach wzmocnionych montowano czechosłowackie drzwi pancerne wz.37. Nie wiadomym pozostaje przyczyna braku zbrojenia w przypadku miejsca na strzelnice broni ręcznej, możliwe że planowano umieścić tam również jakiś pancerz zamykający schron w sposób pełny. Jednak to się nie stało w żadnym z 8 wybudowanych schronów. Co ważne można to zaobserwować na fundamentach oddalonych od siebie praktycznie o 600 kilometrów, co wyklucza spontaniczną improwizację.


Już na podstawie tych różnic w mojej opinii, można z dużą dozą prawdopodobieństwa rozpoznać w przyszłości czy płyty fundamentowe schronów żelbetowych polowych, były projektowane na podstawie dostępnego nam ogólnie projektu. Czy miały być to schrony typu wzmocnionego. Jest to ważny aspekt w badaniach nad fortyfikacja gdyż dzięki temu widzimy że nawet w przypadku tak małych obiektów jakimi są schrony polowe żelbetowe, Wojsko Polskie szukało ciągle nowych rozwiązań i usprawnień. Natomiast dokładne rozeznanie się na podstawie zachowanych obiektów, fundamentów czy innych reliktów w terenie pozwoli nam na poznaniu wartości całej badanej linii obronnej jak również ewolucji w budownictwie fortecznym mającej na celu poprawę wartości bojowej i odporności obiektów jakimi były schrony polowe żelbetowe.

Źródła