Konstrukcja montażowa pancerza strzelnicy ckm z 1937 roku

Łukasz Drzensla

Pancerz strzelnicy ckm typu 37 tzw. pgaz.² stosowano w 1937 roku w fortyfikacjach Obszaru Warownego „Śląsk” oraz w 1937 i 1938 roku w fortyfikacjach odcinka „Sarny”. Na Śląsku całkowicie zastąpił on pancerze strzelnic ckm typu 36³, jednak na Polesiu stosowano zarówno te starszego jak i nowszego typu. Omawiany typ pancerza składa się z kilku blach tworzących pudło, które wypełniane było betonem. Wyróżnia się on na tle starszych jedną cechą – miał być łatwiej wymienny, co miało sprzyjać zamienności broni maszynowej i przeciwpancernej. Zrealizowano to sposobem montowania od wewnątrz.

Fot. 03 Strzelnica ckm w schronie nr 15 (p.o. "Godula"). Wkładka przeciwrykoszetowa zdemontowana.	Fot. 04. Pancerz w strzelnicy ckm w schronie nr 13 (p.o. "Godula"). Zachowana wkładka przeciwrykoszetowa.

Konstrukcję montażową, której zasadniczym materiałem są stalowe ceowniki 160x65 [mm], tworzą cztery nogi-słupy, cztery poprzecznice i cztery kotwy skierowane ku zewnętrznemu licu ściany, w której konstrukcję umieszczano. Jej wysokość wynosi około 200 cm, masa około 200 kg. W procesie budowy schronu konstrukcję ustawiano na płycie fundamentowej precyzyjnie poziomując i kierując na wymagany azymut, po czym unieruchamiano ją przez zabetonowanie „nóg” (wg J. Sadowskiego ślady w ruinach schronów sugerują, że „nogi” mogły mieć też „stopy”). Sam pancerz osadzano podczas wyposażania schronu w centralnej części konstrukcji montażowej, w „gnieździe” (nazwa odautorska), które składało się z pięciu precyzyjnie pospawanych ceowników. Pancerz umieszczano na najmniejszym z nich, o wymiarach 480x160x65 [mm], pozostałe cztery stanowiły oparcie dla pancerza od strony, którą zwrócony był na zewnątrz schronu. W celu zapewnienia jego solidnego umocowania w szparę pomiędzy pancerzem, a ceownikami gniazda wkładano specjalnie zaprojektowaną ramę i kliny w formie listew, które następnie rozpierano ośmioma śrubami (wykorzystywano skos walcowanego ceownika). Dopiero wtedy można było przystąpić do instalacji podstawy fortecznej dla ckm.

Fot. 07 Schron nr 82 (p.o. "Kochłowice") podczas wyburzania. Po prawej widoczna górna część konstrukcji montażowej pancerza strzelnicy ckm oraz profile stalowe stropu, po lewej resztki kontrukcji montażowej pancerza strzelnicy ckm z rozerwanym gniazdem na pancerz i obramowaniem otworu strzelnicy.

W gotowym schronie większa część konstrukcji montażowej jest zabetonowana (stanowi tracony element szalunku), przez co stanowi element zwykle niewidoczny, a poznanie jej możliwe jest jedynie w schronach uszkodzonych oraz burzonych.

Rys. 01 Próba rekonstrukcji konstrukcji montażowej.

W schronach O. War. „Śląsk” nad stanowiskami bojowymi ckm osłanianymi omawianym typem pancerza umieszczano parę haków, które ułatwiały wymianę pancerzy. Co ciekawe, w schronach odcinka „Sarny” nie stosowano ich.

Fot. 10 (po lewej) Stanowisko bojowe ckm w schronie nr 76 (p.o. "Kochłowice"), to samo, co na fot. 05. Pod sufitem znajdują się dwa haki wspomagające montaż pancerza. Sam pancerz zagospodarowano na nowe cele.
Fot. 11 (po prawej) Elementy stalowe pochodzące z wyburzonego schronu nr 82 (p.o. "Kochłowice"). Wspomniany wcześniej hak, ościeżnica wewnętrznego gazoszczelnego zamknięcia wyłazu, rama czerpni powietrza oraz rura wentylacyjna.

Fot. 12 (po lewej) Konstrukcja montażowa dla pancerza gazoszczelnego z 1939 roku w jednym ze schronów Odcinka "Wizna" na zachód od wsi Giełczyn.
Fot. 13 (po prawej) Stanowisko bojowe ckm chronione pancerzem gazoszczelnym z 1939 roku w ruinach schronu Odcinka "Wizna" pod Kurpikami. Widoczne elementy konstrukcji montażowej.

Mimo wielu zalet pancerza typu 37 tzw. pgaz zadecydowano o zaprzestaniu stosowania pancerzy wymiennych w fortyfikacjach budowanych w 1939 roku. Spowodowane było to kilkoma czynnikami. Wymienność prawdopodobnie nie była zbyt użyteczną funkcją. Pozwalało to na przekształcenie strzelnicy armaty ppanc w strzelnicę broni maszynowej i odwrotnie (Sarny)⁴, a także na zastąpienie zniszczonego w walce pancerza nowym w stosunkowo krótkim czasie. Trudno sobie jednak wyobrazić by w wypadku uszkodzenia pancerza w stopniu wymagającym jego wymiany, schron pozostał w stanie stosunkowo dobrym. Natomiast wymiana w trakcie walki wydaje się kompletnie abstrakcyjna. Kolejną wadą omawianego pancerza jest konstrukcja ramy, w której go montowano, do której wykonania konieczne było bardzo precyzyjne pospawania kilkunastu ceowników. Dodatkową komplikacją była rama dociskowa, do której mocowano kliny utrzymujące pancerz w ramie montażowej pancerza. W porównaniu z omawianą, konstrukcja z 1939 roku była znacznie prostsza i tańsza do wykonania.

Przypisy