Rozwój artylerii fortecznej na przykładzie schronów żelbetowych na terenie współczesnego Górnego Śląska budowanych w latach 1934-1939

Przedmowa

Przedmiotem niniejszego opracowania, a także planowanych, następnych części, będzie temat dotyczący konstrukcji oraz rozwoju izb bojowych artylerii lekkiej oraz przeciwpancernej w schronach żelbetowych budowanych w latach 1934-1939 na terenie współczesnego nam Górnego Śląska. Obszar badań został celowo zawężony z tego względu, iż ówczesne fortyfikacje w tym rejonie powstały od zera i nie następowała tu przebudowa już istniejących fortyfikacji pierwszo wojennych lub wcześniejszych konstrukcji fortecznych, jak to miało miejsce w przypadku fortyfikacji np. w rejonie Baranowicz czy fortów Twierdzy Osowiec. Współczesny Górny Śląsk jest terenem, na którym można prześledzić zamysł i rozwój konstrukcji izb bojowych oraz samych schronów przeznaczonych dla artylerii polowej oraz przeciwpancernej w sposób ciągły, od pierwszych wybudowanych tego typu obiektach w roku 1934 aż do 1939.

Tradytory czy schrony artyleryjskie, a może jeszcze coś innego?

Współcześnie zaczęto określać słowem tradytor każdy obiekt artyleryjski zbudowany w okresie 20-lecia międzywojennego, ale czy faktycznie jest to poprawny kierunek w stosowaniu tego terminu? W związku z tym, czym jest tradytor i w stosunku do jakich dzieł fortecznych powinniśmy stosować to określenie? W najprostszy sposób można to pojęcie zdefiniować jako obiekt stanowiący stały element fortyfikacji, przeznaczony do prowadzenia ognia wzdłuż pozycji obronnej w taki sposób, aby obiekt ten był jednocześnie osłonięty lub niewidoczny od strony przedpola. Definicja w tym wypadku nie określa jakiego typu uzbrojenie powinno się stosować, a jedynie sposób prowadzenia i kierunek ognia. Dodatkowo, instrukcje forteczne wprowadzone w okresie 20-lecia między wojennego definiują pojęcie strzelnica tradytorowa, co informuje nas, że jedna lub więcej izb w schronie może mieć przeznaczenie dla prowadzenia ognia tradytorowego, natomiast cały obiekt już niekoniecznie spełnia tę definicję.


Jakie obiekty w takim razie są definicyjnymi tradytorami? Daleko nie szukając można podać dla przykładu polskie polowe schrony żelbetowe bojowe przeznaczone do prowadzenia ognia z strzelnic bocznych. Jak i obiekty budowane przez inne państwa takie jak schrony artyleryjskie grup warownych budowanych na terenie ówczesnej Czechosłowacji, czy Francji.


W przypadku polskiej konstrukcji mamy tu prosty przykład polowego schronu żelbetowego dla broni maszynowej, który od przedpola osłonięty jest nasypem ziemnym. Posiada jedno pomieszczenie bojowe, a strzelnice są dodatkowo zabezpieczone od strony spodziewanego natarcia orylionami. Prowadzenie ognia z c.k.m. przewidziane jest wzdłuż pozycji obronnej. Ale należy pamiętać, że nie każdy żelbetowy schron polowy będzie tradytorem, ponieważ wyróżniamy z instrukcji również inne obiekty, jak chociażby do ognia czołowego czy obserwacyjne.

W przypadku przywołanych obiektów czechosłowackich czy francuskich, mamy tu do czynienia ze znacznie większymi obiektami na 1 lub nawet 3 armaty. Strzelnice w tych obiektach są umieszczone w taki sposób, iż nie widać ich od strony spodziewanego kierunku natarcia i ostrzału artylerii. Uzbrojenie główne jest skierowane i przeznaczone do prowadzenia ognia wzdłuż pozycji obronnej, a nie na wprost, w kierunku przeciwnika. Natomiast pozostałe uzbrojenie w postaci c.k.m. czy r.k.m. służy jedynie do obrony bezpośredniej obiektu. Zastosowane kopuły pancerne mają w dużej mierze przeznaczenie obserwacyjne lub osłony.


W związku z tym czy pierwsze schrony artyleryjskie wybudowane na wzgórzu 304.7 oraz Szybie Artura można nazywać tradytorami? Oczywiście, że nie. Ponieważ konstrukcja tych schronów nie przystaje w żaden sposób do definicji takich obiektów. Mimo, że w tych obiektach jedna z strzelnic armaty może prowadzić ogień o charakterze tradytorowym, to izba bojowa jako całość z dwiema strzelnicami już nie spełnia cech izby tradytorowej, gdyż narażona jest na bezpośredni ogień artylerii nieprzyjaciela.

W jaki sposób można, w takim razie, nazywać pierwsze schrony artyleryjskie projektowane i wybudowane w tamtym czasie? Odpowiedź na to pytanie znajdziemy w dokumentacji archiwalnej. W projekcie planowanego, lecz nie zrealizowanego Punktu Oporu "B" na przedmościach Częstochowy z 1934 roku możemy znaleźć rysunki schronu na armatę 75 mm, na których można zauważyć pewne analogie do zbudowanych schronów na terenie p.o. "304,7" oraz p.o. "Szyb Artura". Obiekt został określony jako: KOMBINOWANY SCHRON ŻELBETOWO-BETONOWY NA DZIAŁO 75 mm umożliwiający strzelanie w 3 kierunkach, kopuła pancerna na c.k.m., kopuła pancerna r.k.m., stanowisko żelbetowe na r.k.m. broniące obiekt od tyłu. Stosowanie tego pojęcia w stosunku do pierwszych dwóch wybudowanych schronów dla artylerii na Górnym Śląsku uważam za zasadne, gdyż za projekty odpowiadała ta sama osoba, major Jan Wańkowicz.

Najstarsze kombinowane schrony żelbetowo-betonowe na terenie Górnego Śląska 1934-1935

W pierwotnym zamyśle budowy fortyfikacji na terenie współczesnego nam Śląska, planowano wznieść kilka izolowanych Punktów Oporu wzdłuż granicy z III Rzeszą na głównych kierunkach spodziewanego ataku. Były to następujące punkty: "Szyb Artura" w okolicach Halemby, wzgórze 304,7 pomiędzy Siemianowicami Śląskimi i Dąbrówką Wielką, oraz wzgórze 310 w Bobrownikach. Należy również zwrócić uwagę, że planowano umocnić przedpola Częstochowy, przez którą Niemcy mogli uderzyć w kierunku na Warszawę i pozostałą część centrum kraju. W zamyśle projektantów umocnienia w rejonie Katowic i Częstochowy miały być całkowicie odrębna od siebie linią.

Częstochowska lokalizacja jest bardzo interesująca, gdyż z dokumentacji wynika, iż chciano wybudować tam silnie rozbudowaną linię składającą się łącznie z 10 Punktów Oporu oraz "Międzypól", w ramach których miało powstać aż sześć schronów artyleryjskich. W tym wypadku widzimy, że fortyfikacje Częstochowskie miały przyjąć podobny rozmach budowy jaki osiągnięto na O.War Śląsk. Na chwilę obecną, niestety, nie są znane dokumenty wyjaśniające dokładną przyczynę zaniechania budowy. Jednak ważne jest, by opisać jeden z planowanych obiektów spod Częstochowy ponieważ pokazuje to identyczny kierunek rozwoju techniki budowy schronów artyleryjskich w pierwszym okresie ich budowy, analogiczny do tych konstrukcji zbudowanych w p.o. "304.7" czy p.o. "Szyb Artura", o czym już wcześniej wspominałem.


Wymieniony wyżej p.o. "Bobrowniki" oraz budowane w ramach niego schrony artyleryjskie będą stanowić oddzielne opracowanie, gdyż ich konstrukcje przejawiają już inne cechy oraz rozwiązania. Z tego względu należy im poświęcić oddzielny artykuł.

Uzbrojenie zastosowane w schronach artyleryjskich

Nowoczesne schrony artyleryjskie budowane w okresie 20-lecia międzywojennego w Polsce planowano wyposażyć w armaty o kalibrze 75 mm. Było to związane przede wszystkim z dostępnością tego typu broni w rozbudowywanych siłach II RP. Drugim aspektem była chęć uzyskania relatywnie niewielkich rozmiarów obiektu oraz samej strzelnicy. Co przy zastosowaniu większych dział mogło być znacznie utrudnione i wpłynąć na ilość użytego żelbetu do budowy obiektu. Na podstawie dokumentacji archiwalnej wiemy również, że armia prowadziła badania nad szeregiem modyfikacji armat 75 mm. W celu zamontowania na stałe działa w podstawie fortecznej. Mimo to projekty te nie wyszedł poza etap prototypów, takich ja na przykład ten zamontowany w schronie "Mat" 5 na Polesiu.


Na uwagę zasługuje fakt, iż w początkowym okresie budowy fortyfikacji na terenie p.o. "304,7" rozważano możliwość wykorzystania armat morskich na okrętowych podstawach. W korespondencji naciskano, aby mjr. Jan Wańkowicz będąc na urlopie nad morzem podjął się analizy tych konstrukcji, czy będzie można je zaadaptować na śląskie warunki. Warunkowano te działania ze względu na możliwe korzyści związane z oszczędnościami związanymi z rozmiarami izb bojowych obiektów artyleryjskich. W tym wypadku mogły wchodzić jedynie w grę takie konstrukcje, jak armaty 75 mm Schneidera wz.28 lub 75mm Schneider wz.97 na cokołowej podstawie morskiej. W mojej opinii minusem stosowania tego typu konstrukcji była podstawa działa mocowana na stałe do podłoża, co za tym idzie wymusiło by na konstruktorach schronów powiększenie otworu strzelnicy w celu zapewnienia odpowiedniego kąta ostrzału, mimo relatywnych korzyści polegających na zmniejszeniu samej izby bojowej.


Finalnie schrony zostały wyposażone w 75 milimetowe armaty polowe na normalnych podstawach z kołami drewnianymi. W tamtych czasach armaty tego kalibru były doskonałą wypadkową pomiędzy siłą ognia, zasięgiem jego prowadzenia a mobilnością armaty dzięki zasadniczo niewielkiej wadze. W związku z tym schrony w zależności od tego jaki Dywizjon artylerii miał je obsadzać mogły być uzbrojone w armaty 75 mm wz. 1897 lub wz. 1902/26. Donośność pocisków dochodziła do ok 10-11 km w zależności od warunków pogodowych, terenowych oraz zastosowanych pocisków. W tym przypadku zasięg był wystarczający, a w przypadku schronu na P.O. 304,7 pozwalał nawet prowadzić ogień daleko za miasto Bytom, co pozwoliłoby przykładowo ostrzelać główne szlaki kolejowe biegnące w kierunku miasta. Szybkostrzelność tych armat określono na 10 do 12 strzałów na minutę w zależności od rodzaju działa. Armaty 75 mm były również przewidziane do zwalczania pojazdów pancernych.


Zastosowanie jednak tego uzbrojenia w schronie niosło ze sobą pewne mankamenty, takie jak zbyt niski kąt wychylenia w poziomie samego działa wynoszący zaledwie 6° oraz potrzebę zapewnienia odpowiedniego miejsca na łoże i lemiesz armaty. Wymusiło to opracowanie odpowiednich obrotowych platform na które armaty mogły być wtaczane do pozycji bojowej. Pierwsze schrony kombinowane na Górnym Śląsku zostały wyposażone w zmodyfikowane podstawy dla armat 75 mm. Modyfikacja którą wprowadzono umożliwiała przestawianie działa pomiędzy poszczególnymi strzelnicami. Również dzięki tej platformie uzyskano większy kąt poziomy prowadzenia ognia dla każdej strzelnicy zwiększając go z 6° do 30°.

Prócz uzbrojenia głównego w postaci armaty schrony kombinowane zostały wyposażone w jeden lub więcej c.k.m. wz.30 umieszczony w strzelnicy ściennej lub w kopule pancernej, jak również w strzelnice r.k.m..

Charakterystyka pierwszych izb bojowych dla armat 75 mm w schronach kombinowanych

"Instrukcja o wykonaniu robót fortyfikacyjnych (sposobem gospodarczym)" fort. 29/1935 informuje nas, na podstawie których instrukcji szczegółowych powinny powstawać obiekty bojowe. W przypadku omawianych schronów artyleryjskich najważniejszymi instrukcjami, które powinniśmy wymienić są FORT.2/1932 "Instrukcja Robót betonowych i żelbetowych przy budowie obiektów fortyfikacyjnych" oraz FORT 28/1933 "Instrukcja wykonania izby bojowej na działo kal. 75 mm".

Instrukcja FORT.28/1933 przedstawia główne założenia jakimi powinna cechować się izba bojowa dla armaty 75 mm do prowadzenia ognia z jednej strzelnicy. Instrukcja określa wymiary izby bojowej oraz przedstawia konstrukcje uniwersalnej podstawy pod armatę 75mm. Pomieszczenie na armatę powinno mieć minimum 3 m szerokości oraz 4 m długości, licząc od światła strzelnicy do drzwi wjazdowych. Prześwit drzwi do izby powinien mieć wolny przejazd o wymiarach co najmniej 1.85 na 1.85 metra, dla armaty złożonej oraz 1.85 na 0.9 m dla częściowo rozmontowanej. W projekcie mamy znacznie mniejsze światło wjazdu niż te, które zostały w rzeczywistości wybudowane w obu omawianych schronach W obu wypadkach zbudowanych na Górnym Śląsku mamy światło drzwi o wymiarze 2 x 1.9 metra. Strop izby bojowej armaty powinien być łukowo wysklepiony, ze względu na znaczny rozmiar pomieszczenia. Dzięki takiej konstrukcji zwiększono wytrzymałość stropu, bez potrzeby stosowania zabezpieczenia w postaci szyn. Zasada stosowania łukowo wysklepionego stropu w dużych pomieszczeniach fortyfikacji stałej została opracowana na podstawie instrukcji FORT.2/1933.



Przed strzelnicą armaty znajdowało się zagłębienie w posadzce, głębokie na ok 30 cm przeznaczone na drewniany pomost dla działa 75 mm. Takie rozwiązanie ułatwiało wtoczenie armaty na pozycję bojową i ustawienie go w pozycji do strzelnicy. Dzięki wgłębieniu konstrukcja drewnianego pomostu była zanurzona w posadzce, dzięki temu powierzchnia pomostu była na tym samym poziomie co podłoga całej izby.


W zagłębieniu zostały zabetonowane profile łukowe z dwuteowników ze stali handlowej, w taki sposób aby wystawały na 5 mm ponad powierzchnię zagłębienia. Dzięki czemu uzyskano trwałą płaszczyznę łukową po której poruszały się metalowe rolki na sworzniach ze specjalnej stali Siemens Martena smarowanych smarownicami Staufera. Rolki do drewnianego pomostu umocowane były metalowymi okuciami ze stali handlowej. Drewniany pomost w części przedniej posiadał okucie ze zwykłej stali handlowej, a umocowany był do czopa wykonanego ze stali lanej. Dzięki takiej konstrukcji uzyskano oś obrotu pomostu. Sam pomost miał szerokości 190 cm a długość całkowita od czopu do końca ~200 cm.


W tylnej części wgłębienia winno znajdować się drewniane wykończenie, mocowane bezpośrednio do betonu. Dzięki temu uzyskano prosty amortyzator armaty, na którym wspierał się jej lemiesz.

Armata w pozycji bojowej na pomoście uzyskiwała kąt poziomy ostrzału 30 stopni, a w pionie od 0 do +19 stopni. Strzelnica na zewnątrz mogła być wykończona gładką ścianą lub poprzez schodkowe rozszerzenie światła strzelnicy. Wszystko miało być uzależnione od grubości ścian, warunków terenowych czy maskowania obiektu.

Do zamknięcia strzelnicy stosowano dwuskrzydłowe asymetryczne drzwiczki z walcowanej stali, otwierane na zewnątrz. Do drzwi z obu stron mocowano sznury/łańcuchy pomagające w szybkim otwieraniu lub zamykaniu strzelnicy.

Przedstawione rozwiązania konstrukcyjne izby bojowej armaty 75 mm zostały przebadane i opracowane podczas strzelań poligonowych w Rembertowie, dzięki czemu udało się uzyskać zmniejszenie otworu strzelnicy przy zachowaniu maksymalnych właściwości bojowych armaty do ognia pośredniego i bezpośredniego.

Podobne podstawy do tych przedstawionych w instrukcji fortecznej były stosowane między innymi w schronach na Polesiu np. "Mat" 5, z tym, sama podstawa nie uległa zmianie lecz zmieniono punkt obrotu całej platformy umieszczając go w jej środku, zamiast z przodu.





W przypadku schronów kombinowanych na armaty 75 mm na Górnym Śląsku widzimy rozwiniętą wersję pomostu na armatę 75 mm w stosunku do tej, którą możemy odczytać z instrukcji fortecznej, czy takich które zbudowano w schronie "Mat" 5. Konstrukcja pomostów stosowanych w obiektach artyleryjskich na p.o. "304.7" oraz p.o. "Szyb Artura" była znakomitym rozwinięciem projektu podstawy opracowanej w instrukcji FORT 28/1933. Analogiczne podstawy znajdziemy również w obiektach artyleryjskich p.o. Bobrowniki, które szerzej zostaną opisane w przyszłości.

Znaczne zmiany wprowadzono w konstrukcji pomostu oraz samego zagłębienia pod niego. Tak znaczna modernizacja była podyktowana chęcią uzyskania oszczędności w przestrzeni dla obiektu wyposażonego w więcej niż jedną strzelnicę armaty w tej samej izbie bojowej. Zmiana polegała na wydłużeniu pomostu z 200 cm do 260 cm oraz umieszczenie osi w środku, a nie z przodu,tak jak zakładała instrukcja forteczna. Zmianie uległ również kształt samej platformy, udało się skonstruować podstawę pod armatę mogącą poruszać się wokół osi pomiędzy dwiema lub trzema strzelnicami. Uzyskano w ten sposób dość elastyczną konstrukcję, która dzięki swej budowie pozwalała przestawić armatę w inną strzelnicę bez potrzeby wtaczania i wytaczania całego działa z pomieszczenia bojowego.

Charakterystyka pierwszych schronów kombinowanych

Pierwszy schron kombinowany dla działa 75 mm oraz c.k.m. w kopule pancernej z obserwacyjną kopułą został wybudowany na szczycie wzgórza 304.7, niedaleko wieży ciśnień, w samym centrum Punktu Oporu "304.7". Obiekt jest dużą dwukondygnacyjną budowlą o nieregularnym kształcie. W północnej stronie obiektu została umiejscowiona izba bojowa armaty 75 mm z dwoma strzelnicami. Jedna z nich skierowana została na północ, natomiast druga na zachód w kierunku Bytomia. Armatę w pozycji bojowej umieszczano na ruchomej platformie w specjalnie do tego przygotowanym zagłębieniu w posadzce betonowej. Północna strzelnica pozwalała prowadzić ostrzał aż po Kozłową Górę, swym ostrzałem pokrywając częściowo koryto rzeki Brynicy. W przypadku bliskiego ostrzału, armata z tej strzelnicy mogła osłaniać szrapnelami przedpole północnej strony umocnień P.O. 304.7. W przypadku strzelnicy zachodniej, zasięg tego działa pozwalał pokryć ogniem teren aż do zachodnich przedmieść Bytomia. Dodatkowo armata panowała swym ostrzałem na całym odcinku drogi od Bytomia w kierunku na Będzin (współcześnie nr 94). Mankamentem umiejscowienia tej strzelnicy w tym miejscu jest jej całkowite odsłonięcie na ostrzał od strony nieprzyjaciela. Obok izby armaty znajdowały się pomieszczenia magazynowe, do których schodziło się w dół po krótkich schodkach. Charakterystyczne dla obiektu jest wysunięta od południowej strony kopuła pancerna c.k.m.. W centralnej części obiektu nad stropem znajduje się głęboko osadzona kopuła obserwacyjna. Do obu kopuł dostęp jest wyłącznie z dolnej kondygnacji. Komunikacja pomiędzy kondygnacjami odbywać się mogła poprzez dwa szyby z drabinkami dla żołnierzy. Ściany narażone posiadają grubość dochodzącą do 170 cm a strop do ok 150 cm. Sufit został zabezpieczony przed odpryskami przy pomocy siatki Ledóchowskiego, brak wzmocnień wykonanych za pomocą szyn i blach, jak to można spotkać w późniejszych konstrukcjach. W izbie bojowej armaty sufit jest lekko wysklepiony, w celu zwiększenia odporności. Do schronu prowadziły dwa oddzielne wejścia. Pierwsze w postaci zwykłych drzwi pancernych dla załogi, zamykanych nowszym typem drzwi niż to ma miejsce w przypadku pozostałych obiektów tego punktu oporu. Drugie wejście znajdowało się w osi zachodniej strzelnicy armaty i było zamykane szeregiem drzwi dwudzielnych dwuskrzydłowych, światło otworu wjazdowego wynosi 200 cm na 190. W przedsionku wjazdowym dla armaty znajduje się strzelnica rkm, służąca do słony wejścia do schronu.


Na uwagę zasługuje fakt, iż na podstawie zdjęć archiwalnych, można określić, iż strzelnice armatnie zostały dostosowane do umieszczenia w ich świetle c.k.m. wz.30 na podstawie polowej. Wskazuje na to podciągnięte pod obie strzelnice instalacje chłodnicze oraz odsysania prochowin. Ostatnią ciekawostką jest to, że schron był wyposażony przynajmniej częściowo w instalacje elektryczną, gdyż na zachowanym zdjęciu widać zamocowaną do sufity lampę w oprawie.


Obiekt współcześnie jest w niszczejącym stanie. Dolna kondygnacja zaśmiecona i zalana stale wodą. Na górnej kondygnacji zostały wykradzione praktycznie wszystkie elementy metalowe, oraz schron nosi lekkie uszkodzenia po wykonanej detonacji materiałów wybuchowych co doprowadziło do przesunięcia jednej z ścian. Zagłębienie w posadzce pod drewniany pomost na armatę zostało zabetonowane i wyrównane z poziomem posadzki.




Drugi z najstarszych schronów kombinowanych na terenie O. War. "Śląsk" dla armaty 75 mm oraz dwóch c.k.m. w strzelnicach ściennych oraz z obserwacyjną kopułą pancerną powstał na południu Punktu Oporu "Szyb Artura". Jest to obiekt dwukondygnacyjny częściowo na planie prostokąta, formę zaburza wysunięte stanowisko c.k.m. od wschodniej strony obiektu. Ściany narażone osiągają ok 160 cm, a nienarażone ok. 100 cm. Grubość stropu sięga ok. 170 cm. Schron praktycznie z żadnej strony nie posiada odpowiednich nasypów zabezpieczających ściany przed ostrzałem. Do obiektu prowadzi jedynie wejście przez wjazd armaty które było zamykane drzwiami dwudzielnymi dwuskrzydłowymi. Po wejściu do środka znajdujemy się w niewielkim przedsionku oddzielonym od głównej izby armaty kolejnymi drzwiami dwudzielnymi dwuskrzydłowymi, światło otworu wjazdowego wynosi 200 cm na 190 cm. W przedsionku znajduje się również stanowisko bojowe c.k.m. na podstawie fortecznej do prowadzenia ognia w kierunku zachodnim, natomiast na lewo można wejść do niewielkiej izby bojowej c.k.m. umocowanego na analogicznej podstawie. W wschodniej izbie bojowej c.k.m. znajduje się również nie gazoszczelna strzelnica r.k.m. skierowana na zapole. Głównym pomieszczeniem na górnej kondygnacji jest izba bojowa na armatę 75 mm z dwoma strzelnicami. Jedna strzelnica skierowana jest w kierunku zachodnim, przy sprzyjających warunkach ostrzał z niej mógłby dosięgnąć wsi Przyszowice przez którą to prowadzi prosta droga w kierunku na Mikołów. Druga strzelnica skierowana jest w kierunku południowym, ostrzał z niej mógł zasłaniać całe przedpole miasta Mikołów. Armatę w pozycji bojowej umieszczano na ruchomej platformie umieszczonej w specjalnym zagłębieniu w posadzce. Być może analogicznie jak to miało miejsce w przypadku schronu z wzg. 304.7 tutaj również dostosowano strzelnice armat do montaży ciężkich karabinów maszynowych. Komunikacja pomiędzy kondygnacjami odbywać się miała poprzez trzy szyby, dwa piesze i jeden większy, transportowy. Do kopuły obserwatora wejść można bezpośrednio z izby bojowej armaty. Dodatkowo w schronie można odnaleźć liczne przeróbki wykonane w celu dostosowania izby bojowej do umieszczanej tam armaty. Ze względu na to, że izba bojowa jest dość wąska, zachodził zapewne problem z wtoczeniem i wytoczeniem armaty na zachodnie stanowisko bojowe. Rozwiązano ten problem poprzez wykucie w ścianie nie narażonej wnęki na lemiesz działa, dzięki której można było armatę wycofać z strzelnicy i przestawić w obiekcie.


Współcześnie schron jest zaśmiecony, a dolna kondygnacja jest stale zalana wodą do poziomu posadzki górnej kondygnacji, co uniemożliwia przeprowadzenie badań całościowych obiektu.


Ostatnim obiektem, który należy omówić w przypadku schronów kombinowanych jest projekt schronu dla armaty, który miał powstać pod Częstochową. W planowanym punkcie oporu "B" prócz zwykłych schronów dla c.k.m. planowano wybudować duży obiekt kombinowany dla działa 75 mm oraz c.k.m. w kopule pancernej z obserwacyjną kopułą pancerną r.k.m.. Analizując plan nie zbudowanego obiektu widzimy duże analogie pomiędzy tą konstrukcją, a wybudowanymi schronami opisanymi wyżej. Obiekt też miał być nieregularną dwukondygnacyjną budowlą. Głównym uzbrojeniem miała być armata 75 mm umieszczona w izbie bojowej na planie nieregularnego pięciokąta z 3 strzelnicami. Armata miała być umieszczana na ruchomej platformie umieszczonej w specjalnym zagłębieniu w posadzce. Dodatkowo schron miał posiadać mocno wysunięte przed czoło schronu stanowisko c.k.m. w kopule pancernej oraz wysunięte stanowisko w kopule pancernej r.k.m.. Dostęp do wyżej wymienionych kopuł miał być jedynie z dolnej kondygnacji, analogicznie jak to ma miejsce w schronie na p.o. "304.7". Identyczne również w tym wypadku jest umiejscowienie i konstrukcja przedsionka wjazdowego dla armaty. Izba bojowa dodatkowo miała mieć podobną konstrukcję sufitu – wysklepioną łukowo. W Dokumencie na temat planów tego obiektu można odnaleźć kilka różnych wariantów rozbudowy od najbardziej oszczędnego do tego co opisany został powyżej.

Badając teren w planowanej lokalizacji, widać w obrębie wzniesienia liczne nienaturalne wykopy, niestety żaden z nich nie przypomina swym kształtem czy wielkością wykop pod obiekt forteczny.

Podsumowanie

Obiekty, które wybudowano i planowano wybudować na terenie współczesnego Śląska w początkowym okresie budowy fortyfikacji stałych, były ciekawymi acz bardzo dziwnymi konstrukcjami. Widać w nich wiele błędów oraz ślepych uliczek konstrukcyjnych, które znacząco wpływały na obniżenie odporności obiektu i ułatwiały jego wykrycie przez wroga. Dziwi również fakt, z powodu którego Polacy mimo dobrych kontaktów ze stroną francuską nie skorzystali z żadnych dokonań w tej dziennie fortyfikacji. Francja w tym czasie budowała już doskonale rozwinięte dzieła forteczne z artylerią na odpowiednich, przystosowanych podstawach. Oczywiście jednym z zastrzeżeń związanych z drogą francuskich fortyfikacji była duża materiałochłonność takich budowli, a stronie polskiej zależało na budowie obiektów niewielkich skrojonych na nasze ówczesne możliwości. Dziwi jednak brak czerpania z francuskich rozwiązań technicznych i próby przeniesienia ich na płaszczyznę polskich fortyfikacji. Stworzono obiekty artyleryjskie niedostosowane do realiów nadchodzącej wojny. Schrony te miały odsłonięte i narażone strzelnice głównego uzbrojenia, z dużymi drzwiami wjazdowymi, czy z nieprzemyślanym rozmieszczeniem pomieszczeń, o rozwinięciu takich aspektów jak dobra wentylacja czy zasilanie całego obiektu nie wspomnę. Najpewniej liczono, że w przypadku ewentualnego konfliktu schrony nie będą musiały prowadzić długotrwałej obrony. W opinii autora konstruktorzy dążyli do powstania obiektów, które miały być wszechstronne. Schrony te mogły prowadzić ostrzał z c.k.m. i z armat w kierunku na przedpole obiektu, oraz jego międzypola. Do tego miały to być obiekty artyleryjskie do prowadzenia ognia pośredniego i bezpośredniego. Możliwe, że miały też pełnić funkcje przeciwpancerne – armata 75 mm mogła zniszczyć każdy niemiecki pojazd pancerny w tamtym czasie. Jednak czy taki jest sens budowy schronów artyleryjskich? Poprzez nagromadzenie tych możliwości i niedoskonałości mogło się okazać, że schrony zostały by dość szybko wyłączone z walki w całości lub części. Możemy przyznać projektowi spod Częstochowy, oraz wybudowanym obiektom na wzgórzu 304.7 oraz Szybie Artura, że były to schrony kombinowane, które zostały za bardzo przekombinowane, a co najważniejsze nie miały wiele wspólnego z tradytora.

Bibliografia