Schron bojowy nr 13 p.o. "Godula"

Fot. 01. Ściana boczna schronu. W centrum kadru przysypana strzelnica ścienna. Po prawej stronie kopuła pancerna oraz obniżone przedspiersie wykonane, by zapewnić pełne pole ostrzału strzelnicy w kopule. Oryginalny nasyp ziemny z przedpiersia został świeżo zsunięty.

Schron bojowy broni maszynowej nr 13 został wybudowany w ramach odcinka budowlanego "Godula", którego kierownikiem był kpt Kacin, w 1937 roku.¹ Na stopie pokojowej schron należał do punktu oporu "Godula" (Obszar Warowny "Śląsk").² Często mylnie przypisuje się go do p.o. "Łagiewniki". Na niemieckiej mapie szpiegowskiej z maja 1938 roku schron otrzymał numer 1 (numery powtarzały się), a na mapach z 15.6.1939 i 15.8.1939 oznaczono go numerem 48. ³ Po wojnie, w ramach przeprowadzonej przez Ludowe Wojsko Polskie inwentaryzacji, otrzymał numer IV 5898-A.⁴

Schron jest konstrukcji żelbetowej, wybudowany w klasie odporności D, co przekłada się na grubość ścian żelbetowych do 1,75 m oraz odporność na pociski do 220 mm.⁵ Strop wzmocniono szynami kolejowymi oraz stalową blachą grubości 5 mm. Schron uzbrojony był w trzy ciężkie karabiny maszynowe wz. 30, karabin przeciwpancerny wz. 35 oraz jeden lub dwa ręczne karabiny maszynowe wz. 28. W ramach osłony schron miał prowadzić ogień ckm w kierunku północno-zachodnim oraz z kb. ppanc. w kierunku północnym.⁶ Obsadę stanowili żołnierze baonu km specjalnego nr III (aż do mobilizacji ukrytego w strukturach 75pp jako IV batalion)⁷. W ramach osłony, czyli dyżuru niepełnej obsady schronu, załoga schronu wynosiła 5 strzelców dowodzonych przez 1 podoficera.⁸




Ogień z ciężkich karabinów maszynowych miał być prowadzony z trzech stanowisk, z czego jedno znajdowało się w pancernej kopule bojowej, a dwa w strzelnicach ściennych chronionych pancerzami typu 37 t.zw. pgaz.⁹ Kopuła pancerna, wyprodukowana przez Wspólnotę Interesów Górniczo-Hutniczych w 1938 roku, jest oznaczona cechą fabryczną W.I. - 1938 8/5. Posiada trzy strzelnice ckm oraz trzy otwory obserwacyjne, które umożliwiały również obronę bezpośrednią stropu. Nie była gazoszczelna. Wkładki przeciwrykoszetowe, zamknięcia otworów obserwacyjnych, jak i podstawa forteczna, nie zachowały się. W strzelnicach ściennych ostały się oba pancerze typu 37. Są to pancerze gazoszczelne o konstrukcji stalowo-betonowej. W egzemplarzu w izbie bojowej d zachowała się oryginalna wkładka przeciwrykoszetowa. Nie zachowały się natomiast podstawy forteczne ani mocowania klinów dociskających, czy też zamknięcia otworów obserwacyjnych.¹⁰





Spośród innych śląskich schronów z 1937 roku wyróżnia go rozwiązanie wejścia – poprowadzono je przez poternę. Choć można spotkać poterny w polskiej fortyfikacji (np. schron Lubasza nr 9 "Żądło", Odcinek "Sarny"), to zastosowanie jej do wejścia jest wyjątkiem. Należy mieć na uwadze, że po wojnie, w ramach adaptacji schronu na schron Obrony Przeciwlotniczej, do oryginalnej poterny dobudowano nową, 35 metrową poternę. Przedwojenna poterna ma kształt litery L, długość ok. 10 metrów oraz ma sklepienie kolebkowe. Nie była zamykana żadnym rodzajem pancerza, choć prawdopodobnie planowano instalację bliżej nieokreślonego zamknięcia. Bezpośredniego wejścia do niej można było bronić ze strzelnicy broni ręcznej. Schron posiada również wyjście awaryjne z maszynowni.



W schronie znajdują się także pomieszczenia socjalne oraz maszynownia. Ustęp znajdował się w wydzielonym pomieszczeniu (g). W izbie e, która prawdopodobnie służyła za magazyn, znajdował się również piec. Pomieszczeniem wypoczynkowym dla załogi była izba a, która pełniła również rolę izby dowódcy. Jest to o tyle ciekawe, że w schronach średnich i większych (na śląskie warunki), do których ten schron się zalicza, funkcje te były rozdzielone na dwa lub więcej pomieszczeń. Dodatkowo zastanawiający jest fakt zainstalowania jedynie dwóch prycz. Nawet w schronie znacznie mniejszym, jak nr 35 (na stopie pokojowej p.o. "Nowa Wieś"), zainstalowano cztery. Stopień przeróbek powojennych uniemożliwił zlokalizowanie podstaw pod silnik i wentylator w maszynowni (h). Należy jednak wspomnieć, że pierwotnie z maszynowni wychodziła jedynie jedna rura – wydech silnika. Brakowało rury służącej do rozprowadzenia powietrza, pompowanego przez wentylator, do schronu. Aby poprawić ten błąd, jeszcze przed wojną wykonano przekucie (z izby h do d). Wentylacja w tym schronie, jak i w kilku innych w okolicy, jest specyficzna i wymaga dalszych badań w szerszym ujęciu. W omawianym schronie sytuacja rysuje się następująco: szyb czerpni powietrza w maszynowni (h) przerobiono i wstawiono w niego rurę o średnicy 25 cm. W przekuciu również zainstalowano, o takiej samej średnicy. Kanał podłogowy w maszynowni zabetonowano. Drugą czerpnię powietrza zabetonowano. W kanał podłogowy wpuszczono rurę idącą od izby b do izby bojowej i, a następnie zabetonowano ją.



Schron posiadał bardzo charakterystyczne farbomaskowanie. Kamuflaż składał się z dużych plam w czterech kolorach (szarociemnozielony, szarojasnozielony, piaskowożółty, brązowy) z czarnym konturem. Nie odbiega to od reguł zaobserwowanych na innych schronach z tego okresu. Natomiast na dużych, jaśniejszych plamach naniesiono drobne plamki koloru ciemnozielonego, w które malowanie przewidywała instrukcja z 1932 roku. Taki sposób maskowania występował rzadko, znanych jest jedynie kilka przykładów, jak fort XVI Twierdzy "Modlin" czy kilka obiektów Twierdzy "Osowiec".





Schron nr 13 przejawia kilka wyjątkowych cech – znaczny stopień wykończenia, wykorzystanie poterny jako wejścia, rzadko stosowane farbomaskowanie, liczne powojenne przeróbki, a także stosunkowo dobry stan zachowania. Niestety, nie jest wpisany do rejestru zabytków. Kilkanaście lat temu Stowarzyszenie na Rzecz Zabytków Fortyfikacji "Pro Fortalicium" przeniosło wszystkie drzwi, jakie zachowały się w schronie do schronu nr 39 w Świętochłowicach, w którym urządziło izbę muzealną. Niedawno "Pro Fortalicium" podpisało umowę z firmą MDB Playground S.C. na wspólną renowację schronu. Ma powstać w nim kolejna izba muzealna Stowarzyszenia. Podczas prac ziemnych mogą wyłonić się zachowane partie kamuflażu, stanowiące bezcenny materiał badawczy. Kluczową sprawą byłoby zapewnienie odpowiedniej ochrony i ekspozycja takich fragmentów.

Przypisy