Maszynownie schronów z 1936 r. Cz. 1

Przedmiotem niniejszego opracowania są maszynownie schronów uzbrojonych w armaty polowe i ppanc z 1936 r. należących do tzw. Obszaru Warownego "Śląsk". Są to schrony: Łagiewniki nr 1, 6, 11 oraz prawdopodobnie nr 7¹; Dąbrówka nr 46 i 47, Bobrowniki nr 48.² Opracowanie nie uwzględnia schronów tzw. "typu przejściowego", ponieważ ich maszynownie w istotny sposób różnią się od omawianych, a materiał badawczy jest stosunkowo ubogi. Nie obejmuje także schronów mających na uzbrojeniu jedynie broń maszynową, ponieważ nie posiadają one maszynowni. Maszynownia to pomieszczenie silnika i urządzeń mu towarzyszących. W schronach nr 1, 6 oraz 11 jedno pomieszczenie pełniło zarówno funkcję maszynowni, jak i izby wentylacyjnej. Materiały w postaci dokumentów archiwalnych omawiających opracowywane, lub zbliżone zagadnienie, są niezwykle ubogie. Artykuł stanowi zatem podsumowanie wyników badań terenowych, a także licznych konsultacji.






W maszynowni największym elementem, od razu rzucającym się w oczy, jest betonowy cokół stanowiący podstawę dla zespołu prądotwórczego. Zespół tworzył silnik Diesla wraz z prądnicą. Urządzenia te przymocowane były do wspólnej ramy. Rama, o wysokości ok. 9 cm, składała się ze stalowych kształtowników. Przymocowana była do betonowego cokołu przy pomocy 4 śrub rozmieszczonych na planie równoległoboku. Na podstawie przeprowadzonych badań ustalono cechy, jakie musiał spełniać silnik, niegdyś będący na wyposażeniu omawianych schronów. Kryteria, te najlepiej spełnia silnik HDL 85 firmy Karol Ochsner i Syn. Była to fabryka z siedzibą w Bielsku, która zajmowała się głównie produkcją pomp, motopomp i silników. Silnik HDL 85 to niewielka konstrukcja o mocy 7 KM, pełnych kołach zamachowych, masie ok. 180 kg i liczbie obrotów 1700 obr/min. Można przyjąć, że na wyposażeniu schronów znajdował się opisany silnik HDL 85 lub bliźniaczy do niego (patrz: Silniki Diesla w schronach Obszaru Warownego "Śląsk" z 1936 roku w: Odkrywca 2 (265) 2021). Napęd do prądnicy, o mocy 5 kW, przekazywany był przy pomocy wału. Chłodzenie silnika zapewniała woda, magazynowana w zbiorniku o kształcie walca zwieńczonego sferyczną dennicą. Jego pojemność wynosiła ok. 150 litrów. Zbiornik umieszczano na betonowym cokole, o przekroju kwadratu, znajdującym się w bliskim sąsiedztwie podstawy silnika.⁵




Prądnica (generator prądu stałego) zapewniała energię elektryczną, która była potrzebna do oświetlenia schronu oraz dla wentylatora głównego, odpowiedzialnego za tłoczenie powietrza. Prądnica była połączona kablem z zamontowanym na ścianie regulatorem napięcia (wg. radzieckiego opisu służył on do zmiany napięcia wytwarzanego przez prądnicę).⁶ Następnie kabel wprowadzony był do rozdzielnicy umieszczonej w skrzynce (o wymiarach 72 x 48,5 x 9,5 cm) bezpośrednio nad regulatorem. Bardzo prawdopodobne, że w skrzynce zainstalowano także amperomierz, woltomierz oraz bezpieczniki.⁷ Z rozdzielnicy przewody rozgałęziały się i były przeprowadzane do instalacji oświetleniowej oraz do wentylatora głównego znajdującego się w izbie wentylacyjnej (lub w maszynowni, jeśli ta łączyła funkcje zasilania i wentylacji).






W pobliżu wentylatora głównego, na ścianie, znajdowały się dwa przełączniki pozwalające na jego regulację oraz wyłącznik. Przewód wprowadzony był w ścianę, a następnie, przeprowadzany był płytko w podłodze tuż pod wentylator główny, gdzie znajdowało się wyprowadzenie. Wentylator przykręcony był do podłogi czterema śrubami. Zasadniczy napęd zapewniał silnik elektryczny, jednak zastępczo, awaryjnie, można było napędzać wentylator ręcznie. Oś korby napędu ręcznego znajdowała się 60 cm nad podłogą.⁸ Wentylator główny zasysał powietrze z zewnątrz poprzez czerpnię. W przypadku ataku gazowego przechodziło ono przez filtry przeciwchemiczne (umieszczone w jego bliskim sąsiedztwie). W wypadku braku takiego zagrożenia przechodziło przez przewód obejściowy. Następnie wentylator tłoczył je, poprzez system rur, do izb w schronie.











Podsumowując, należy stwierdzić, że w maszynowni znajdowało się stałe wyposażenie: silnik, prądnica, zbiornik chłodziwa dla silnika, rozdzielnica, regulator napięcia prądnicy. W wypadku pełnienia przez maszynownię również funkcji izby wentylacyjnej, znajdował się tam także: elektryczny wentylator główny z osprzętem oraz filtry. W szczególnych przypadkach mogły znajdować się tam dodatkowe instalacje, np. rury służące do łączności optycznej w schronie Łagiewniki 1, czy wyprowadzenie kabli telefonicznych w schronie Dąbrówka 47. Ustalenia, będące efektem badań, opisane w niniejszym opracowaniu, stanowią kolejny krok do pełnego poznania schronów z 1936 r.

Przypisy

1. Na potrzebę opracowania przyjęto podział O.War. "Śląsk" według dokumentów: Zestawienie stanu pokojowego załogi p.o. "Dąbrówka" koniecznego dla celów osłony; Zestawienie stanu pokojowego załogi p.o. "Bobrowniki" koniecznego dla celów osłony; Zestawienie stanu pokojowego załogi p.o. "Łagiewniki" koniecznego dla celów osłony; CAW, sygn. nieustalona.
2. Drzensla Łukasz. Postępy prac badawczych nad schronem nr 7. https://fortecznik.pl/artykuly/2020/postep_prac_schron_7/ Dostęp: 28.10.2020r.
3. Nazwę "typu 36" podaje dokument: Wyposażanie umocnień stałych w broń przeciwpancerną., CAW I.302.4.2138
4. Sadowski Jerzy. (2017). Odcinek Umocniony „Sarny" W: Wielki Leksykon Uzbrojenia. Wrzesień 1939: Tom 122. (s. 29). Warszawa: Edipresse Polska S.A.
5. Drzensla Łukasz. (2021). Silniki Diesla w schronach Obszaru Warownego "Śląsk" z 1936 roku w: Odkrywca 2 (265) 2021. Smela Grzegorz, Zwierniak Andrzej. (2020). Polskie silniki stacjonarne i ich producenci w XIX i XX w.
6. С. А. Половнев, Железобетонные фортификационные сооружения Польши. (s. 68). Москва, 1941.
7. С. А. Половнев, Железобетонные фортификационные сооружения Польши. (s. 69). Москва, 1941.
8. Oberkommando des Heeres Generalstab des Heeres General der Pioniere und Festungen bei Oberkommando des Heeres Abteilung Auswertung fremder Landesbefestigungen. Denkschrift über die polnische Landesbefestigung. (s. 186). Berlin, 1941.